روش درست مناظره

یک نفر از امام صادق علیه السلام پرسید: یا ابن رسول الله جدال از راه صحیح و غیر صحیح کدام است؟
حضرت فرمودند: اما جدالى که صحیح نیست آن است که با یاوه‏ سرائى به بحث بپردازى. طرف مقابلت دلیل باطلی اقامه نماید، ولى تو با دلیلى که خداوند به حق در مقابل او قرار داده، باطلش را رد نکنى. فقط از ترس اینکه مبادا این سخن واقع تو را در ادعایت مغلوب نماید، حرف او را انکار کنى یا منکر یک واقعیت و ادعاى صحیحى بشوى که او براى اثبات ادعاى باطل خود از آن کمک گرفته؛ چون نمی دانى چگونه از چنگ او رهائى یابى. (تعریف مناظره نامطلوب = انکار بی دلیل حق طرف مقابل)
این چنین مناظره ‏اى بر شیعیان ما حرام است که موجب تشویش خاطر ضعفاى برادران خود شوند و یاوه‏ سرایان فرصت یابند. (علّت حرام بودن = تضعیف اعتقاد دیگران)
زیرا یاوه ‏سرایان و مدعیان باطل، ضعف او را دلیل بر صحت مدعاى باطل خود می ‏گیرند و ضعیفان از برادرانتان در چنین گیر و دارى وقتی می بینند اعتقاد صحیح آنها در چنگ یک یاوه ‏سرا تضعیف گردید، دلگیر می شوند.

(مثال برای مناظره صحیح)
اما مناظره احسن همان مناظره‏ ایست که خداوند پیامبرش را مامور می کند تا با کسانى که منکر قیامت و حشر و نشرند بنماید.
خداوند از قول آنها نقل می ‏کند:

«وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِیَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یُحْیِی الْعِظَامَ وَهِیَ رَمِیمٌ» (قرآن کریم، سوره یس، آیه ۷۸)
و برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد، و گفت چه کسی این استخوانها را زنده میکند در حالی که پوسیده است؟ (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)

خداوند در رد او می ‏فرماید بگو یا محمد:

«قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّهٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ»،«الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ» (قرآن کریم، سوره یس، آیه ۷۹ و ۸۰)
بگو: همان کسی آنرا زنده میکند که نخستین بار آنرا آفرید، و او به هر مخلوقی آگاه است! همان کسی که برای شما از درخت سبز آتش آفرید، و شما به وسیله آن آتش می‏افروزید. (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)

خداوند از پیامبرش می ‏خواهد که با یاوه‏ سرا به مناظره پردازد. آن کسى که می ‏گوید چگونه ممکن است زنده شوند این استخوان‏ها با اینکه پوسیده است خداوند می ‏فرماید بگو آن کسى که ابتدا آنها را آفریده آیا عاجز است کسى که از هیچ آنها را آفریده دو مرتبه استخوان پوسیده را زنده کند. آفرینش اول که هیچ بود به نظر خودتان سخت‏تر است از اعاده آن؟
سپس می فرماید «الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا …» یعنى وقتى آتش گرم را در دل درخت سبز و تازه پنهان کند و بعد خارج نماید با این کار می فهماند که او بر اعاده چیزى که کهنه است قادرتر است.
سپس می فرماید:

«أَوَلَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ» (قرآن کریم، سوره یس، آیه ۸۱)
آیا کسی که آسمانها و زمین را آفرید قدرت ندارد همانند آنها (انسانهای خاک شده) را بیافریند؟ آری (میتواند) و او آفریدگار دانا است! (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)

‏ یعنى وقتى آفرینش آسمانها و زمین در نظر شما مشکلتر و بعیدتر باشد از برگشت دادن پوسیده‏ ها چگونه آفرینش آنچه به نظرتان مشکلتر است می ‏پذیرند ولى آنچه ساده ‏تر است که برگشت موجودات پوسیده و کهنه است نمی ‏پذیرند.

(خلاصه مطلب)
امام صادق علیه السلام فرمود اینست جدال احسن. زیرا بهانه کفار را قطع و شبهه آنها را بر طرف می ‏نماید.
اما جدال غیر احسن به این است که حقى را انکار نمائى، چون نمی ‏توانى بخش های حق و باطل سخن او را جدا کنی.
این جدال حرام است زیرا تو نیز مانند او هستى او یک واقعیت را انکار نموده و تو واقعیت دیگرى را.

منبع: احتجاجات (ترجمه جلد ۹ بحار الأنوار)، ج‏۱، ص: ۲۵۶