معنای منفی روشنفکر
به نظر می رسد لازم است تا معنای منفی روشنفکر، برای شناختن جامع تر این مفهوم، آشکار شود. چرا که لفظ «روشنفکر» در میان جامعه ما، بار مثبت معنایی دارد، حال آنکه بسیاری از آسیب های اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی وارد شده بر ملت و جامعه ما از همین ناحیه بوده؛ در عین حال اتهام زنی و بستن باب گفتگو و اندیشه آزاد را نیز جایز نمی دانیم. لذا، چند مطلب را از نظرات برخی اندیشمندان در این خصوص ذکر کرده، ارتباط آن را با موضوع بحث، بیان می کنیم.
معنای منفی روشنفکر، ناظر به روشنفکران غیر حقیقی است. مراد از این معنا، کسانی هستند که مؤلفه های کلی روشنفکر به معنای اخص (توان فکری و علمی و خواهان پیشرفت و تحول) را دارند، ولی مدل و الگوی آنها برای پیشرفت و تحول و نوگرایی، تئوری و عملکرد اندیشمندان عصر روشنگری در اروپاست.[۱]
بر اساس همین معنا گفته می شود با اینکه که روشنفکری طوایف مختلفی دارد، اما یک چیز در آرا و عقاید و بستگی این طوایف، مشترک است و آن این که منشأ احکام و قواعد ودستورالعمل ها «بشر» است؛ و احکام دینی و آسمانی صرفاً از جهت تاریخی و اجتماعی اهمیت دارد و دیگر منشأ اثر نیست. البته پیداست که تمام طوایف روشنفکران، ضدیت علنی با دین نمی کنند.[۲] به زبان ساده تر، «دین» برای این گروه اصل نیست و «فکر خودشان» معیار همه چیز است.
شاید ریشه این تفکر آنجا باشد که کانت در رساله خود پیرامون «روشنگری»، اصالت دادن به عقل و فهم فردی و جزیی بشر را جان و روح روشنگری می نامد. او این تکیه و اصالت بخشیدن به عقل جزیی بشر را در مقابل تفکر دینی (که بر مبنای اصالت وحی الهی و نیازمندی بشر به هدایت آسمانی استوار است) و بینش مذهبی مطرح می کند و قرار می دهد.[۳]
نکته مهم دیگر، این است که روشنفکر حقیقی کسی است که پیشرفت و تحول را از هر طریقی نمی پذیرد؛ بلکه آن نوع از برنامه برای تحول و پیشرفت را می پذیرد که مطابق منافع ملی و ساختار فکری، فرهنگی و ارزشی جامعه باشد. با این معیارها، «روشنفکر»، اختصاص به تحصیل کرده های دانشگاهی یا محصلان فرنگ رفته و یا کسانی که صرفاً کار فکری می کنند و فعالیت بدنی ندارند، نمی شود.[۴]
در صورتی که وجود جریان روشنفکری ناصحیح را در جامعه پذیرفته باشیم، ناگزیر به قبول این مطلب هستیم که حوزه دین نیز از آسیب های جریانی که مدعی نواندیشی در مباحث دینی بوده، در امان نمانده است. در نوشته های بعدی به بررسی تفکری خواهیم پرداخت که درصدد بازنگری در اعتقادات دینی رایج زمان خود بوده و مستقیم یا غیرمستقیم بر جامعه ما اثرات زیادی گذاشته است.
پی نوشت ها:
[۱] مجله معارف، شماره ۵۹، مهرماه ۱۳۸۷،ص ۱۶
[۲] رضا داوری اردکانی،روشنفکریو روشنفکران،انتشارات به باوران، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۹، ص ۱۸
[۳] امانوئل کانت، روشنگری چیست؟ ترجمه همایون فولادپور، مندرج در ماهنامه کلک، ش ۲۲، ص ۵۱، ۵۴ و ۵۵.
[۴] سخنرانی آیت ا… خامنه ای در جمع دانشجویان دانشگاه تهران، ۲۲/۲/ ۱۳۷۷- به آدرس اینترنتی http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2888