آیات بسیاری در قرآن کریم وجود دارد که به بحث شفاعت پرداخته است و این موضوع را به عنوان یک امر کاملا مشروع و الهی بیان می دارد. به تعدادی از این آیات توجه نمایید:
«وَلَا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَهَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ یَعْلَمُونَ» (قرآن کریم، سوره زخرف، آیه ۸۶)
آنها را که غیر از او میخوانید قادر بر شفاعت نیستند مگر کسانی که شهادت به حق داده اند، و به خوبی آگاهند. (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)
طبق این آیه کسانی که به حقانیت حق شهادت می دهند و به خوبی آگاه هستند از طرف خداوند اذن به شفاعت کردن دارند. از طرفی در آیه ۱۴۳ سوره مبارکه بقره می‌فرماید:
«وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا …» (قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۴۳)
همان گونه (که قبله شما یک قبله میانه است) شما را نیز امت میانه ای قرار دادیم (که در حد اعتدال که میان افراط و تفریط هستید) تا گواه بر مردم باشید و پیامبر هم گواه بر شما … (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)
در این آیه تصریح شده است که پیغمبر اکرم (ص) شاهد بر اعمال مردم است و می تواند به حق نزد خداوند سبحان شهادت دهد، بنابراین دارای مقام شفاعت است.
از آیه شریفه سوره توبه آیه ۱۰۵ نیز برمی‌آید که علاوه بر پیغمبر اکرم (ص) کسانی از مؤمنان اعمال افراد را می‌بینند که قدر متیقن ایشان ائمه اطهار علیهم السلام هستند.
«وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (قرآن کریم، سوره توبه، آیه ۱۰۵)
بگو عمل کنید، خداوند و فرستاده او و مؤ منان اعمال شما را می‌بینند و به زودی به سوی کسی باز میگردید که پنهان و آشکار را میداند و شما را به آنچه عمل میکردید خبر میدهد. (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)
از آیات قرآن بر می‌آید که شفاعت فرشتگان، پیامبر اکرم و امامان (ع) پذیرفته است. از روایات نیز معلوم می‌شود شفاعت‌کنندگان دیگری نیز وجود دارند و این سلسله ادامه دارد، به‌گونه‌‌ای که قلمرو شفاعت ضعیف می‌شود و حتی به یک مؤمن هم می‌رسد. در روایتی می‌فرماید: «إن أدنی المؤمنین شفاعهً لیشفع لثلاثین انسانا»(۱). باید هم همین‌طور باشد، چون مؤمن واسطۀ فیض است و باید فیوضات معنوی از شعاع وجود او تراوش کند. چه بسا این شفعا خودشان هم از شفاعت دیگری برخوردار باشند. این واقعیتی است که قرآن از آن پرده برمی‌دارد که در سایه محبت خدا و اولیای او افراد مشمول شفاعت می‌شوند. مواقف قیامت مراتب تدرجی است که از کوچک‌تر به بزرگ تر شروع می‌شود. در امور مادون اگر شفاعت امثال پدر و مادر کارگر نیفتد و آن فرد ایمان داشته باشد، به شفاعت پیامبر اکرم (ص) می‌رسد.
اما این شفاعت شامل چه کسانی می شود؟
پاسخ کلی این است که اگر خداوند از کسی راضی باشد، مشمول شفاعت می‌شود:
«یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ» (قرآن کریم، سوره انبیا، آیه ۲۸)
او همه اعمال امروز و آینده آنها را میداند، و هم گذشته آنها را، و آنها جز برای کسی که خدا از او خشنود است (و اجازه شفاعتش را داده) شفاعت نمیکنند و از ترس او بیمناکند. (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)
و معلوم است که رضای خداوند درگرو پذیرفتن اوامر و نواهی الهی است که در دنیا تحقق می‌یابد. این‌طور نیست که خداوند ملت و نژاد خاصی را بپسندد، بلکه ملاک تقواست. در این میان کسی که کوچک‌ترین کاری برخلاف رضای خدا انجام نداده، شفاعت در حق او معنی ندارد. شفاعت برای کسانی است که مورد رضای او واقع شده‌اند، ولی مقداری جرم هم از آنها سر زده است (۲).
منابع:
1- کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۱۰۱. درباره شفاعت مؤمنین، ر.ک: همان، ج ۲، ص ۲۴۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۸، ص ۳۴، ۳۸، ۴۲، ۵۶.
2- البته مطیعان نیز شفاعت می‌شوند، اما نه شفاعت مصطلح؛ چون بنابر برخی روایات، هیچ‌کس حتی انبیا نیز بی‌نیاز از شفاعت پیامبر اسلام نیستند (ر.ک: بحار الانوار، ج ۸، ص ۳۸).
سامانه نشریات تحقیق و تنظیم نوشته: علی اوسط باقری