بسیاری از اهل سنت با استناد به آیه ذیل، همه صحابه را بهشتی فرض کرده، رضایت مطلق خداوند از آنها را بدیهی می دانند. حتی به این قائلند که مصداق بارز آیه ذیل، جناب خلیفه اول و خلیفه دوم می باشند.
وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (۱)
پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و آنها که به نیکی از آنها پیروی کردند، خداوند از آنها خشنود و آنها (نیز) از او خشنود شدند، و باغهائی از بهشت برای آنان فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جریان دارد، جاودانه در آن خواهند ماند، و این پیروزی بزرگی است.
جواب:
در این آیه خداوند سه گروه را مدح نموده است :
۱- سابقین اولیه از مهاجرین (مهاجرین اولیه): در آیه آمده است “من المهاجرین” (از مهاجرین) پس شامل همه مهاجرین و متاخرین ایشان نمی شود .
۲- سابقین اولیه از انصار : یعنی کسانیکه در همان ابتدا به یاری رسول خدا آمدند و ایشان را پناه دادند ( یاوران اولیه). پس شامل همه انصار و نیز فرزندان ایشان و… نخواهد شد .
این دو دسته قطعا شامل کسانی می شوند که قبل از بدر ایمان آوردند. اما کسانیکه بعد از قوت گرفتن دین و ظهور قدرت آن (در جنگ بدر)، اسلام آوردند، دیگر دلیلی برشمول این آیه در مورد ایشان موجود نمی باشد. و اگر کسی چنین ادعایی داشته باشد باید دلیل ارائه کند.
۳- کسانی هستند که با نیکی این دو دسته را تبعیت نمودند.
بنا بر آنچه که در تعریف دو قسم گذشته گفته شد، این دسته شامل کسانی می شود که بعد از جنگ بدر تا بیعت رضوان یا فتح مکه اسلام آوردند . بنابراین دیگر شامل کسانیکه در سال نهم ( عام الوفود یا سال نمایندگان) اسلام آوردند نخواهد شد.
پس ملاحظه می شود که نمی توان با این آیه عدالت ده هزار صحابه (که اسم ایشان در معاجم ذکر شده است) یا صد هزار صحابه (که در اماکن مختلف، رسول خدا (ص) را حتی برای لحظاتی دیده اند) را استنباط کرد.
اما اهل سنت با این که ادعا دارند این آیه شامل همه صحابه می شود، هیچ گونه دلیل و مدرک صحیحی ارائه نکرده و حتی علمای ایشان در مورد مقصود آیه اختلاف کرده اند :
ابن جوزی حنبلی می گوید درمورد مقصود این آیه از سابقین اولیه ۶ قول موجود است (۲) :
۱. کسانی هستند که به دو قبله نماز خوانده اند. این نظر ابو موسی اشعری و سعید بن مسیب و ابن سیرین و قتاده است .
۲. کسانی هستند که در بیعت رضوان با رسول خدا بیعت نمودند. این نظر شعبی است .
۳. کسانی هستند که در جنگ بدر شرکت داشته اند. این نظر عطاء بن ابی ریاح است.
۴. همه صحابه هستند که به سبب صحبت رسول خدا ، به مقام سبقت رسیده اند . این نظر محمد بن کعب ال القرظی است.
۵. مقصود سابقین به ثواب و شهادت است . این نظر را ماوردی ذکر کرده است .
۶. کسانیکه قبل از هجرت اسلام آوردند؛ این نظر قاضی ابو یعلی است.
شبیه همین (تعاریف متنوع!) در تفسیر طبری نیز آمده است. (۳)
ادامه دارد…
پی نوشتها:
(۱) سوره توبه آیه ۱۰۰
(۲) زاد المسیر: ج۳ ص۳۳۳، بتحقیق محمد بن عبد الرحمن عبد اللّه، ط. دار الفکر- بیروت.
(۳) تفسیر الطبری: ج۱۱ ص۱۰، بتحقیق صدقی جمیل العطّار. ط. دار الفکر- بیروت.