در گذشته و امروز، عدّه ای با جرئت تمام و بدون داشتن ملاک شرعی، فتوا به کفر افراد و گروهها صادر کرده و معلوم نیست که بر اساس چه مدرک و ملاکی عقلی و شرعی، این چنین با حیثیت و آبروی افراد بازی میکنند؟
برای روشن شدن موضوع، لازم است تا به این نکته بپردازیم که: «به چه کسی مسلمان گفته میشود؟ » و به عبارت دیگر: « مرز ورود و خروج به دین اسلام چیست؟»
بی شک کمترین درجه مسلمانی، اقرار و گواهی به وحدانیّت خداوند تبارک و تعالی و رسالت و پیامبری پیامبر اعظم حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله است، اگر چه فقط زبانی بوده و از مرحله سخن فراتر نباشد، بنابر شهادت وحی و اعتراف عموم مفسّران، فقیهان و دانشمندان علم کلام، خون و مال چنین شخصی محفوظ و هیچ کس حقّ تعرّض به او را ندارد.
در این مجال با استفاده از دو آیه از قرآن برای رسیدن به تعریفی از اسلام و مسلمان با استفاده از نظریّات مفسران اشاره میکنیم:
آیه اوّل:
خداوند متعال در رابطه با اسلام عرب های بادیه نشین میفرماید:
قَالَتِ الْأَعْرَ‌ابُ آمَنَّا ۖ قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَـٰکِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ ۖ وَإِن تُطِیعُوا اللَّـهَ وَرَ‌سُولَهُ لَا یَلِتْکُم مِّنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئًا ۚ إِنَّ اللَّـهَ غَفُورٌ رَّ‌حِیمٌ (حجرات ۱۴)
عربهای بادیه‌نشین گفتند: «ایمان آورده‌ایم» بگو: «شما ایمان نیاورده‌اید، ولی بگویید اسلام آورده‌ایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است! و اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید، چیزی از پاداش کارهای شما را فروگذار نمی‌کند، خداوند، آمرزنده مهربان است.»
در این آیه، ایمان در مرحله ای بعد از اسلام قرار گرفته است و این بدان معنی است که یکی اخّص است و دیگری اعم.
راغب اصفهانی در مفردات می نویسد:
الاسلام: الدخول فی السلم، و هو آن یسلم کلّ واحد منهما أن یناله من ألم صاحبه (مفردات راغب، ماده «سلم»)
اسلام یعنی ورود در امنیت و آرامش، یعنی با پذیرش توحید و رسالت از آزار دیگری محفوظ باشد.
ابن جریر طبری در تفسیر آیه شریفه، به نقل از زُهری مینویسد:
اسلام، شهادت و گواهی به وحدانیّت خدا و یکتایی پروردگار است و ایمان، سخن همراه با عمل است. (جامع البیان، ج ۲۶، ص۱۸۲، شماره ۲۴۶۰۷)
زمخشری میگوید:
اسلام، ورود در امنیت و آرامش و خارج شدن از جنگیدن با مسلمانان است که با شهادتین حاصل میشود، این سخن خداوند را که به گروهی از تازه مسلمان ها فرمود: «وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ» حجرات ۱۴ – در حقیقت اقرار زبانی اگر قلب را تسخیر نکند اسلام است و اگر زبان و دل هر دو آنرا پذیرا شدند، ایمان است، چرا که ایمان، اعتقادی محکم، همراه با آرامش درونی است. (الکشاف عن الحقائق التنزیل و عیون الأقاویل، ج۲، شرح ص ۵۶۹)
بنابراین، اعتقاد و نظریه مفسران و دانشمندان اسلامی این است که با شهادت و اقرار به خدا و پذیرش رسالت پیامبرش، مرحله اوّل از مسلمانی محقق میشود که در نتیجه خون، مال، آبرو و ناموس چنین شخصی باید از تعرّض محفوظ بماند.
آیه دوّم:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا ضَرَ‌بْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّـهِ فَتَبَیَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَىٰ إِلَیْکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَ‌ضَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللَّـهِ مَغَانِمُ کَثِیرَ‌هٌ ۚ کَذَٰلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللَّـهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُوا ۚ إِنَّ اللَّـهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرً‌ا (نسا ۹۴)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که در راه خدا گام می‌زنید (و به سفری برای جهاد می‌روید)، تحقیق کنید! و بخاطر اینکه سرمایه ناپایدار دنیا (و غنایمی) به دست آورید، به کسی که اظهار صلح و اسلام می‌کند نگویید: «مسلمان نیستی» زیرا غنیمتهای فراوانی (برای شما) نزد خداست. شما قبلاً چنین بودید؛ و خداوند بر شما منّت نهاد (و هدایت شدید). پس، (بشکرانه این نعمت بزرگ،) تحقیق کنید! خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.
سیوطی مینویسد:
بزّار، دارقطنی و طبرانی از ابن عباس نقل می کنند که گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گروهی را که مقداد هم در میان آنها بود برای جنگ فرستاد، وقتی که به آن مکان و قبیله رسیدند، دیدند که همه فرار کردند جز یک نفر که مال و ثروت فراوانی داشت. او تا نگاهش به جنگجویان مسلمان افتاد شهادتین را بر زبان جاری کرد، مقداد شمشیر کشید و او را کشت.
یکی از مسلمانان گفت: مردی را که که گواهی به خدا داد، کشتی؟ من این کارت را به پیامبر گزارش خواهم کرد. پس از بازگشت محضر پیامبر آمدند و ماجرا را بازگو کردند. آنگاه رسول خدا فرمود: آیا کسی را که لا الله الّا الله گفت، کشتی؟ فردای قیامت چه جوابی داری؟ و این آیه نازل شد. (درّالمنثور ج۲ ص ۲۰۰ ، تفسیر ابن کثیر ج۱ ص۵۵۲ ،مجمع الزوائد ج۷ ص۹)
نکته قابل توجه اینکه منظور از ایمان در آیه دوّم، معنای لغوی آن یعنی امنیّت است. یعنی اگر کسی شهادتین را گفت، به او نگویید که تو امنیت نداری، بلکه با ذکر شهادتین مسلمان میشود و امنیت جانی و مالی بدست آورده است و کسی حق تعرّض به او را ندارد.